wtorek, 31 stycznia 2017

„Ten por” czy „ta pora”?

Fot. Wikipedia
Pora czy por – jak nazywamy warzywo zaprezentowane na zdjęciu? Oto pytanie na wtorkowe rozważanie. Zrodziło się ono w mojej głowie jeszcze w weekend. Pora poświęcić temu zagadnieniu artykuł.

W polszczyźnie ogólnej warzywo, o którym dziś mowa, nazywa się por. Rzeczownik ten jest bowiem rodzaju męskiego. Należy więc odmieniać go, jak następuje: D. pora (nie: pory); C. porowi (nie: porze); B. por albo pora (nie: porę); N. porem (nie: porą); Ms. porze; W. porze! (nie: poro!).

piątek, 27 stycznia 2017

Świeczniki „mosiądzowne”?


Pani Ania nadesłała to oto zdjęcie na skrzynkę „Językowych rozważań”. Jej uwagę zwrócił przymiotnik mosiądzowny. Czy jest on poprawny? Otóż nie. Takiego wyrazu nie ma bowiem w zasobach leksykalnych polszczyzny!

Świecznik może być albo mosiężny, albo – choć to forma rzadsza, aczkolwiek bardziej podobna do tej ze zdjęcia – mosiądzowy. Oba te przymiotniki znaczą coś zrobione z mosiądzu.

poniedziałek, 23 stycznia 2017

Czy idea może być idealistyczna?

To – jakże ciekawe – pytanie  zadał mi niedawno za pośrednictwem skrzynki pocztowej pan Miłosz. Dziś swoje spostrzeżenia na ten temat publikuję na łamach Językowych rozważań.

Mnie nie razi wyrażenie idealistyczna idea na płaszczyźnie semantycznej (znaczeniowej). Idea wiąże się z myślą, poglądem, a z kolei idealistyczny z czymś idealnym. Z tego wynika, że idealistyczna idea to inaczej idealistyczna myśl.

Jeśli jednak owo połączenie komuś przeszkadza (np. z powodów brzmieniowych), z powodzeniem można zastąpić rzeczownik idea myślą albo na przykład poglądem. Można również poszukać synonimu dla przymiotnika idealistyczna (może nim być np. utopijna).

środa, 18 stycznia 2017

O semantycznej różnicy między wyrazami „znamienny” i „znamienity”

Znamienny oraz znamienity to dwa przymiotniki, które ze względu na pewne podobieństwo mogą być ze sobą mylone. Ponieważ oba znaczą co innego, warto zapamiętać ich definicje, by nie robić błędów.

Znamienny to wyraz, którym określamy coś właściwe komuś lub czemuś, czyli – innymi słowy – coś typowe, charakterystyczne (zob. Strzelanie z procy to znamienne dla chłopców w wieku Stasia). Znamienity z kolei oznacza coś cenionego ze względu na swoje zalety, zasługi (por. Wśród zaproszonych są znamienici goście).

Z powyższych rozważań wynika – mam nadzieję – jasno, że wyrazów tych mylić nie wolno. Oba wszak niosą z sobą inne znaczenie.

niedziela, 15 stycznia 2017

„Na sali” czy „w sali” – która forma jest poprawna?

Które z wyrażeń (na sali czy w sali) jest prawidłowe? Od czego zależy, którego przyimka użyć?

Kwestia dotycząca tego, którego z przyimków użyć, zależy albo od uzusu, czyli zwyczaju, albo od tego, co chcemy jasno wyrazić. Zasadniczo w tym konkretnym przypadku można spotkać oba przyimki (tj. i na sali, i w sali), aczkolwiek oba wskazują nam na coś innego.

Otóż praktyka pokazuje, że wyrażenia przyimkowego na sali częściej użyjemy w odniesieniu do dużej sali (por. na sali gimnastycznej). Jeśli zaś rzecz dotyczy niewielkiego pomieszczenia, częściej mamy zwyczaj sięgnąć po wyrażenie w sali (zob. w sali nr 6).

czwartek, 12 stycznia 2017

Uderzenie SIĘ w szafkę (!)

Zwrot traktujący o tym, że ktoś uderzył się w szafkę, jest nielogiczny. O tym dlaczego mówię w niniejszych rozważaniach.

Rzecz polega na tym, że uderzyć można się w coś o coś, czyli mianowicie w część ciała na przykład (zob. w rękę, w kolano, w nogę, w głowę) o część jakiegoś przedmiotu (np. właśnie rzeczonej szafki).

Takie pominięcie pewnej części wypowiedzi nazywamy elipsą. Może ono być środkiem stylistycznym (np. w poezji), ale w polszczyźnie ogólnej traktować winno się je jako błąd.

poniedziałek, 9 stycznia 2017

I tak źle, i tak (nie)dobrze

Mówimy i tak źle, i tak (nie)dobrze, gdy chcemy powiedzieć o czymś, co jest niekorzystne pod każdym względem. Jak jednak zapisywać wyraz niedobrze – razem czy osobno?

Wyraz ten jest przysłówkiem, który pochodzi od przymiotnika niedobry, a to zaś oznacza, że w stopniu równym powinien on być zapisywany – tak jak przymiotnik, od którego pochodzi – łącznie. Wyjątek stanowi wyraźne zaprzeczenie (por. Nie dobrze, ale źle to zrobiłeś), a także stopniowane przysłówki w stopniu wyższym i najwyższym (niedobrze, ale: nie lepiej i nie najlepiej).

Temat pisowni partykuły nie z przysłówkami był już poruszany na łamach niniejszej strony. Polecam na przykład artykuł pt. Zastanawiający przypadek z przysłówkiem i przede wszystkim artykuł pt. „Nie” z różnymi częściami mowy.

sobota, 7 stycznia 2017

„Kwitł” czy „kwitnął”?

Wprawdzie do wiosny jeszcze daleko (i dobrze, bo moja praca magisterska, którą na wiosnę planuję zakończyć, jest jeszcze w proszku), ale nic nie stoi na przeszkodzie, by napisać o tym, co na przełomie marca i kwietnia zacznie się dziać z większością roślin, zwłaszcza że rzecz, o której będę mówić, stała się przedmiotem mojego własnego dylematu językowego. Mowa o czasowniku kwitnąć. Jak on się odmienia?

Czasowniki z przyrostkiem -ną- mogą odmieniać się trojako. Albo z zachowaniem owej cząstki (zob. ciągnął, kopnął), albo bez niej (por. pękł, zdechł), albo wreszcie dopuszcza się oba te sposoby, choć nie ma precyzyjnych reguł, które określałyby, w jaki sposób dany czasownik się zachowa. Kilka prawidłowości wymienia prof. Bańko w PWN-owskiej poradni – wystarczy odszukać.

Gdy zaś idzie o czasownik kwitnąć – jest to właśnie jeden z tych wyrazów, przy koniugacji którego dopuszcza się obie formy. Poprawne są więc formy typu kwitłem, kwitłeś, kwitł itd. oraz formy kwitnąłem, kwitnąłeś, kwitnął itd., aczkolwiek w czasie teraźniejszym – i to trzeba zakodować – mówimy wyłącznie kwitnę, kwitniesz, kwitnie itd. (z drugiej strony: jak inaczej to powiedzieć?).

poniedziałek, 2 stycznia 2017

Nauczycielu, pamiętaj o kropkach, czyli o skrótach szkolnych ocen

Jak prawidłowo tworzymy skróty od polskich ocen? Najnowsze rozważania, które tego dotyczą, powstały pod wpływem rozmowy z jedną panią, którą zastanawiało, czy w skrótach oznaczających oceny należy stawiać kropkę, czy też nie. Szczególnie wpis ten polecam nauczycielom, do których sam przynależę.

W polskim systemie oświaty uczeń szkoły podstawowej, istniejącego jeszcze gimnazjum oraz szkół pondagimnazjalnych może otrzymywać oceny cząstkowe i końcoworoczne w skali 1-6. Cyfra 1 oznacza ocenę niedostateczną, 2 – ocenę dopuszczającą, 3 – ocenę dostateczną, 4 – ocenę dobrą, 5 – bardzo dobrą, natomiast 6 – celującą. Jako ciekawostkę dodam, że sam pracuję w szkole, w której ocen nie ma

Prawidłowo utworzone skróty prezentują się następująco: 
·         1 – ndst.
·         2 – dop.
·         3 – dst. albo dost.
·         4 – db.
·         5 – bdb.
·         6 – cel.

Jak widać, wszystkie skróty szkolnych ocen wymagają od nas, aby na ich końcu stawiać kropkę. Ponawiam zatem apel zainicjowany już w temacie naszych rozważań: Drodzy Nauczyciele, pamiętajcie, proszę, o kropkach.