piątek, 28 sierpnia 2015

O deklinacji rzeczownika „kisiel”


 
Foto: Wikipedia

Rzeczownik kisiel wielu osobom sprawia problem przy odmianie, wiele osób popełnia błąd, dokonując tego zabiegu gramatycznego. W związku z tym dzisiaj artykuł traktujący o poprawnej fleksji wspomnianego już słowa.

Wyraz kisiel – w przeciwieństwie do wielu innych zakończonych na -el (por. kufel – kufla; cyrkiel – cyrkla) – nie traci w odmianie głoski „e”, dlatego poprawnie mówimy wyłącznie wówczas, jeśli to e zostanie zachowane w przypadkach zależnych. Oto przykłady zdań: (1) Nie ma kisielu (nie: kiśla); (2) Przypatruję się kisielowi (nie: kiślowi); (3) Myślę o kisielach (nie: kiślach).

Warto zwrócić uwagę na fakt, że w dopełniaczu liczby mnogiej dopuszcza się oboczność, ale w obu wypadkach nie opuszczamy „e” . Można powiedzieć, że nie ma kisieli albo kisielów. Całość zbiera poniższa tabela:

M.
kisiel
kisiele
D.
kisielu
kisieli a. kisielów
C.
kisielowi
kisielom
B.
kisiel
kisiele
N.
kisielem
kisielami
Ms.
kisielu
kisielach
W
kisielu!
kisiele!

PS Pomocny w zapamiętaniu poprawnej odmiany rzeczownika kisiel może okazać się znany związek frazeologiczny z kisielem w roli głównej. Mówimy wszak, że ktoś jest dziesiątą wodą po kisielu, a nie kiślu. 

niedziela, 23 sierpnia 2015

„Kościół” z perspektywy ortograficznej

Kościół parafialny pw. Macierzyństwa NMP w Zbąszynku
Problem z rzeczownikiem kościół występuje na tyle często, że postanowiłem zająć się tą ortograficzną zagwozdką na stronie. Nierzadko bowiem piszemy ów wyraz wielką literą, podczas gdy powinniśmy użyć małej litery, a także odwrotnie. Od czego to zależy? Od znaczenia, które pełni ważną funkcję w polskiej ortografii. I o tym wszystkim traktuje dzisiejszy artykuł.

Rzeczownik stanowiący dziś przedmiot moich zainteresowań ma trzy znaczenia. Przyjrzyjmy się im, oto one: (1) 'wspólnota ludzi jednego wyznania, zwłaszcza wspólnota chrześcijańska'; (2) 'budynek, miejsce modlitwy chrześcijan'; (3) 'instytucja kościelna reprezentowana przez duchownych'.

W znaczeniu najpospolitszym, a więc wtedy, gdy chodzi o budynek kościoła jako taki, zapisujemy ten rzeczownik małą literą, np. Idę do kościoła. Wielkiej litery używamy natomiast wtedy, gdy kościół używany jest w znaczeniu instytucji, organizacji i ogółu wiernych. Oto przykłady: (1) Wierni Kościoła obchodzą dzisiaj święta Bożego Narodzenia; (2) Do grupy Kościołów chrześcijańskich zaliczamy m.in. Kościół katolicki oraz Kościół prawosławny.

Dopuszcza się również pisownię wielką literą wszystkich członów wyrażenia powiązanego z rzeczownikiem Kościół. Z takim zapisem mamy do czynienia wówczas, jeśli tego typu nazwa ma charakter pełnej, oficjalnej nazwy, por. Polski Narodowy Kościół Katolicki, ale: Kościół katolicki; Starokatolicki Kościół Mariawitów, ale: Kościół mariawitów.

wtorek, 18 sierpnia 2015

Gdy braknie „tchu”, to czego braknie?

Nierzadko, gdy wykonamy jakąś energochłonną czynność, mówimy, że zabrakło albo że brakuje nam tchu. Czy wiemy jednak, jak ów rzeczownik brzmi w mianowniku? Jego odmiana niejednego może zaskoczyć.  
 
Oto bowiem, gdy mówimy, że brakuje nam tchu, mamy oczywiście na myśli dech, czyli oddech. W przypadkach zależnych (z wyjątkiem biernika) dochodzi do ubezdźwięcznienia nagłosu tego rzeczownika i stąd zamiast głoski [d] mamy jego bezdźwięczny odpowiednik [t]. W związku z czym pojawiają się takie formy, jak np. tchu (np. ile tchu w piersiach) lub tchem (np. czytać coś jednym tchem)
 
Co ciekawe, celownik omawianego dziś rzeczownika przyjmuje na zasadzie oboczności dwie formy – tchu albo tchowi. Obie te formy są poprawne, dlatego np. lekarz może przysłuchiwać się tchu pacjenta lub jego tchowi

poniedziałek, 10 sierpnia 2015

„Ulica 17 Stycznia” – wielką czy małą literą?

Zapytano mnie o to, jakimi literami powinniśmy zapisywać nazwy miesięcy w odniesieniu do nazw ulic. Przykładowo: ul. 17 Stycznia czy ul. 17 stycznia? Który wariant jest poprawny? 

Zgodnie z regułą ortograficzną nazwy ulic piszemy wielkimi literami (wyłączając jedynie sam rzeczownik ulica, który należy zapisywać małą literą), to oznacza, że wielkich liter wymagają wszelkie wyrazy wchodzące w ich skład, np. ul. Wojska Polskiego, ul. Platanowa, ul. Dwóch Mieczy, także ul. 3 Maja. Dlatego też poprawny zapis w omawianym dziś wyrażeniu uzyskamy wówczas, jeśli człon Stycznia przybierze wielką literę, czyli ul. 17 Stycznia

Warto też wiedzieć, że owa zasada nie dotyczy spójników oraz przyimków, które w nazwie ulicy mogą się znajdować. One bowiem powinny być zapisywane małymi literami, por. ul. Jana z Kolna.

czwartek, 6 sierpnia 2015

Jak pisać o prezydencie?

 

Dziś w stolicy naszego kraju miały miejsce podniosłe uroczystości związane z zaprzysiężeniem na urząd prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Andrzeja Dudy. Z tej okazji warto zastanowić się nad tym, w jaki sposób poprawnie pisać o prezydencie – wielką czy małą literą? 

Zasadniczo samą nazwę prezydent piszemy małymi literami. Tyczy się to również innych nazw godności typu premier, minister itd., dlatego piszemy np. prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, prezydent Andrzej Duda. Warto jednak pamiętać, że mogą również wystąpić sytuacje, kiedy należałoby (albo można by) użyć wielkiej litery. Ma to miejsce wówczas, gdy nazwę takiego właśnie urzędu sprawowanego przez jedną osobę stosuje się np. w aktach prawnych (por. akceptuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej). 

Wielkiej litery w nazwie prezydent można użyć także w innych dokumentach niż akt prawny, jeśli odnosi się on bezpośrednio do konkretnej osoby i jest podawany w pełnym brzmieniu, np. Dziś został zaprzysiężony Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, ale: Dziś został zaprzysiężony prezydent Andrzej Duda, choć warto pamiętać o regule, która głosi, że wielką literę można stosować także wtedy, kiedy kierujemy się względami uczuciowymi (czyli prezydent Andrzej Duda albo Prezydent Andrzej Duda). Przy czym radziłbym z tą wielką literą nie przesadzać.

środa, 5 sierpnia 2015

Czy wyraz IKEA się odmienia?

Źródło: Wikipedia

Zapytano mnie, czy nieodmienianie skrótowca IKEA (ang. Ingwar Komprad z Elmatryd w parafii Agunnaryd) jest poprawne. Temu zagadnieniu poświęcone będą dzisiejsze rozważania. W zakresie fleksji tego wyrazu – co ciekawe – mamy trzy możliwości. 

Pierwszy wariant to pozostawienie omawianego dziś akronimu bez odmiany. Warto zauważyć, że ta opcja zwyczajowo praktykowana jest najczęściej przez użytkowników polszczyzny z pracownikami sieci IKEA na czele. Dlatego nie braknie takich zdań, jak np. (1) Pojechałem do IKEA. (2) Mówię o IKEA. (3) Pracuję w IKEA.

Druga możliwość, jak nietrudno się domyślić, to odmiana tego zwrotu. I tu można to zrobić na dwa sposoby. Po pierwsze, z zastosowaniem łącznika, jeśli zdecydujemy się na pozostawienie wielkich liter, por. (1) Pojechałem do IKE-i. (2) Mówię o IKE-i. (3) Pracuję w IKE-i. Można też zapisywać zwrot Ikea małymi literami i wówczas łącznik jest zbyteczny. Oto przykłady: (1) Pojechałem do Ikei. (2) Mówię o Ikei. (3) Pracuję w Ikei.

niedziela, 2 sierpnia 2015

O znaczeniu słowa „spolegliwy” dawniej i dziś

Czy wiedzą Państwo, co oznacza słowo spolegliwy? Przymiotnik ten, jak się okazuje, ma dwa znaczenia. Dzisiaj kilka słów o zmianie znaczeniowej tego właśnie wyrazu.

Na ogół spolegliwy to ‘taki, który wzbudza zaufanie i można na nim polegać’. Związek z poleganiem dostrzec można w cząstce -poleg-, która zwana jest morfemem leksykalnym. W użyciu potocznym jednak wyraz używany był coraz częściej w znaczeniu ‘taki, który łatwo ustępuje i podporządkowuje się innym’. Używanie przymiotnika w tym drugim znaczeniu stało się w pewnym momencie na tyle częste, że postanowiono objąć go kwalifikatorem pot., co oznacza, że często stosuje się go w języku potocznym.

Ponieważ jednak napisane jest, że spolegliwy w odniesieniu do osoby uległej ma charakter potoczny, w języku oficjalnym powinniśmy wystrzegać się użycia wyrazu w tym oto znaczeniu. Pamiętajmy, że spolegliwy to częściej ta osoba, na której możemy poleg.