piątek, 29 września 2017

„Po polsku” – co to za część mowy?

Niebanalne pytanie wpłynęło niedawno od pana Marcina. Zapytał on mnie o sformułowanie po polsku, a ściślej o to, jaką częścią mowy jest owo sformułowanie. Dziś na ten temat piszę rozważania.

Tego typu wyrażenie, o którym dziś mowa, a także wiele innych, podobnych (por. po francusku albo po kryjomu, po swojemu itp.) to połączenie przyimka po z przymiotnikiem w celowniku. Współcześnie wszystkie tego typu wyrażenia traktujemy jako przysłówki. W zdaniu pełnią one funkcję okolicznika sposobu, informującego – jak sama nazwa mówi – o sposobie wykonania pewnej czynności.

wtorek, 26 września 2017

Kilka uwag o posłach

Który sposób wypowiedzi dotyczący posłów jest poprawny – poseł na sejm czy poseł do sejmu? W użyciu – jak zauważyła pani Elżbieta, która o to zapytała – są obie formy. Czy jednak obie są tak samo poprawne?

Tak, obie formy są poprawne. To oznacza, że można mówić o pośle na sejm, jak i o pośle do sejmu. Obu tych sformułowań można używać w jednakowym zakresie, o czym informują stosowne słowniki.

sobota, 23 września 2017

Jak piszemy wyraz „siostra”?

Czy wyraz siostra w odniesieniu do członkini zgromadzenia religijnego powinien być zapisywany wielką literą? To pytanie od pana Bartka dziś stanowi temat kolejnych rozważań.

Rzeczownik siostra bez względu na znaczenie zapisujemy małą literą (zob. siostra Faustyna Kowalska). Nie dotyczy to jednak nazwy własnej zgromadzenia zakonnego, kiedy to należy użyć wielkiej litery (por. Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi czy Zgromadzenie Sióstr Świętego Józefa i inne).

Przy okazji warto wskazać, że skrót utworzony od tego wyrazu to s.

środa, 20 września 2017

Krótka refleksja o kultywowaniu

Pani Marzena zapytała mnie niedawno o czasownik kultywować w połączeniu z rzeczownikiem tradycja. Mówimy, że kultywuje się tradycji czy może tradycję? O tym właśnie są dzisiejsze rozważania.

Rzecz jest bardzo jednoznaczna, a przy tym nieskomplikowana. Czasownik kultywować wymaga, aby rzeczownik, który za nim stoi, miał formę biernika. To oznacza, że poprawnie zbudujemy swą wypowiedź, jeśli powiemy, że kultywuje się tradycję, a nie *tradycji.

niedziela, 17 września 2017

Kilka uwag na temat fleksji rzeczownika „pendrive”

Pendrive to – jak powszechnie wiadomo – urządzenie służące od przenoszenia różnych plików komputerowych. Czy jednak wiemy, w jaki sposób poprawnie go odmieniać?

Rozważania zacząć warto od tego, że deklinacja omawianego dziś rzeczownika jest jak najbardziej zalecana. Ponieważ ostatnia głoska to tzw. nieme „e”, należy poprzedzić odpowiednie końcówki apostrofem, co wyjątkowo nie dotyczy jednak miejscownika. Stąd: M. pendrive [czyt. pendrajw]; D. pendrive’a [czyt. pendrajwa]; C. pendrive’owi [czyt. pendrajwowi]; B. pendrive; N. pendrive’em [czyt. pendrajwem]; Msc. pendrivie albo pendriwie [czyt. pendrajwie].

Liczbę mnogą również sygnalizujemy za pomocą apostrofu: pendrive’y [pendrajwy], pendrive’ów [pendrajwów] itd.

czwartek, 14 września 2017

Gdzie pada akcent w wyrazie „papryka”?

Fot. Wikipedia
Pan Damian zadał mi ostatnio pytanie dotyczące rzeczownika papryka, a ściślej o jego wymowę. Jak zauważył mój korespondent, niektórzy akcentują w tym wyrazie pierwszą sylabę [PApryka], inni zaś – drugą [paPRYka]. Kto akcentuje poprawnie?

To ciekawe, ale słowniki dopuszczają dwojakie akcentowanie. Ciekawe jest również to, że pierwszy sposób wymawiania [PApryka] uchodzi za wzorcowy. Wynika to nie z tego, że ów rzeczownik pochodzi od języka łacińskiego lub greckiego, co zobowiązywałoby nas do akcentowania trzeciej sylaby od końca (zob. mateMAtyka, FIzyka itp.), ale z tego, że wyraz ten pochodzi od języka węgierskiego, który akcentuje każdy wyraz na pierwszej sylabie. W wypadku rzeczownika papryka tak się składa, że pierwsza sylaba to jednocześnie trzecia sylaba od końca.

Wobec powyższego przypomnijmy, że drugi wariant akcentowania [paPRYka] ma charakter potoczny. To oznacza, że w oficjalnej polszczyźnie lepiej akcentować pierwszą sylabę, która jest zarazem trzecią sylabą od końca.

poniedziałek, 11 września 2017

Jak pisać o BREXICIE?

Brexit (celowo zapisany w temacie wielkimi literami) jest wyrazem angielskiej proweniencji powstałym w wyniku połączenia dwóch wyrazów – British ‘brytyjski’ i exit ‘wyjście’. Oznacza, jak z pewnością wielu z nas wie, zapoczątkowany referendum z czerwca 2016 roku proces opuszczenia (wyjścia) Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej. Czy należy zapisywać go wielką literą?

Nie jest to bynajmniej nazwa własna. Z tego powodu wyraz ten powinien być zapisywany małą literą (brexit). Praktyka pokazuje jednak, że zwykle zapisujemy go wielkimi literami. Nie jest to godne pochwały, dlatego warto propagować pisownię małymi literami, co niniejszym na łamach tych oto rozważań czynię.

piątek, 8 września 2017

Czy jest coś złego w wyrazie „sprzątaczka”?

Żadna praca nie hańbi – mawia porzekadło. Idąc za tym powiedzeniem, można by wysnuć wniosek, że w zawodzie sprzątaczy nie ma nic złego. Tak w istocie jest, pytanie tylko, dlaczego czuję pewnego rodzaju dyskomfort, gdy słyszę rzeczownik sprzątaczka lub sprzątacz. Czy jest on uzasadniony?

Na tak postawione pytanie trudno jednoznacznie odpowiedzieć. Wyraz sprzątaczka / sprzątacz w odniesieniu do osób, które zawodowo zajmują sprzątaniem, jednych urazi, drugich nie. Można jednak przypuszczać, że nie jest to dla nikogo wymarzony zawód (choć jest bezsprzecznie potrzebny w wielu instytucjach) i dlatego być może częściej będzie odbierany jako pogarda.

Wobec powyższego zdecydowanie bardziej preferuję określać tego typu osoby mianem pań / panów sprzątających. Brzmi to – w moim odczuciu – mniej deprecjonująco, dlatego sądzę, że bezpieczniej używać tego wyrażenia, aby kogoś mimowolnie nie urazić. Do tego też zachęcam swoich uczniów oraz Czytelników.

wtorek, 5 września 2017

O różnicy między „unikalnym” a „unikatowym”

Czym różnią się przymiotniki unikalny i unikatowy? To pytanie, zadane mi jeszcze w czasie urlopowym, dziś omawiam w ramach Językowych rozważań.

Trzeba zacząć od tego, że oba te przymiotniki znaczą to samo, czyli coś rzadko spotykanego, wyjątkowego. Był moment w historii polszczyzny, kiedy pierwszeństwo oddawano wyłącznie drugiej formie, a więc unikatowemu. Unikalny był (i w sumie nadal jest) traktowany jako pożyczka z języka rosyjskiego. Prawda jest jednak taka, że to właśnie unikalny bywa częściej używany przez użytkowników języka.

Warto również zwrócić uwagę, że w odniesieniu na przykład do ceramiki albo tkaniny można użyć jedynie formy unikatowy, który w tym kontekście stanowi przeciwstawienie się wyrobom przemysłowym. W tym konkretnym przykładzie nie możemy posłużyć się formą unikalny.

Pamiętać trzeba też o tym, że zarówno unikalny, jak i unikatowy to wyrazy współcześnie bardzo nadużywane. Lepiej niekiedy posłużyć się wyrazami bliskoznacznymi (np. wyjątkowy, rzadko spotykany, jedyny w swoim rodzaju, niepowtarzalny itp.).

niedziela, 3 września 2017

Słowo na rozpoczęcie roku szkolnego, czyli jak zapisywać na planie lekcji skróty nazw przedmiotów

„Kończy się lato, więc wracamy do szkoły…”, a skoro tak, to chciałbym poświęcić Językowe rozważania tej tematyce, choć oczywiście z perspektywy językowej. Jak wiadomo, są jednowyrazowe przedmioty szkolne (np. matematyka, biologia), ale nie brakuje również tych o rozbudowanej nieco nazwie (zob. edukacja dla bezpieczeństwa, wiedza o społeczeństwie itp.). Właśnie nad tą drugą grupą chciałbym się szerzej pochylić.

Wielowyrazowe nazwy przedmiotów szkolnych na planie lekcyjnym mogą być opisane na dwa sposoby. Po pierwsze, pełną nazwą (jest to zarazem wariant chyba najrzadszy), czyli np. wychowanie fizyczne, wiedza o społeczeństwie, wiedza o kulturze itd.

Drugi sposób to zastosowanie skrótu (np. wych. fiz. = wychowanie fizyczne; wiedza o kult. = wiedza o kulturze; podst. przed. = podstawy przedsiębiorczości itp.) albo skrótowca. Skrótowiec może składać się z samych wielkich liter (np. WOS = wiedza o społeczeństwie, WF = wychowanie fizyczne itd.) lub wyłącznie z małych, aczkolwiek wówczas słowniki wymagają postawienia na końcu kropek (wf., wos., wok. itd.).

Korzystając z okazji, wszystkim nauczycielom oraz uczniom życzę, aby nadchodzący rok obfitował w wiele pięknych przeżyć szkolnych. Aby szkoła była miejscem ciekawym i bezpiecznym. Niech otwiera nas na otaczające piękno świata i uczy wzajemnego szacunku, tolerancji i patriotyzmu. Pozdrowienia!