środa, 20 kwietnia 2016

Z „Krakowa” do „Wrocławia”, czyli o miękko- i twardotematowej odmianie niektórych nazw miejscowych

Jedna z moich korespondentek zwróciła się do mnie z pytaniem o to, jaką postać w celowniku przyjmuje Kraków. Skoro padło takie pytanie, postanowiłem zająć się tematem, poszerzając rozważania o dolnośląskie miasto Wrocław i inne miejscowości, które różnią się znacznie typem deklinacji.

Nazwy miejscowe, które kończą się w mianowniku spółgłoską m lub w, mogą odmieniać się dwojako. Albo twardotematowo, albo miękkotematowo. O tym, która deklinacja występuje, decydują względy historycznojęzykowe. Tam, gdzie kiedyś na końcu był przyrostek dzierżawczy -jь, dominuje odmiana miękkotematowa. Nazwy, które zaliczamy do tej grupy, powstały bowiem od imion osób i oznaczały właścicieli tych miejscowości (np. Jarosław to gród (czyj?) Jarosławi).

Do grupy nazw miejscowych mających odmianę miękkotematową – prócz sygnalizowanego już Jarosławia (nie: *Jarosława) – zaliczamy przywołany w tytule Wrocław (mówimy: Jadę do Wrocławia, nie: *Wrocława). Poza nimi zaś tą odmianą charakteryzują się takie miasta, jak m.in. Bytom (por. Byłem w Bytomiu, nie: *Bytomu), Oświęcim (zob. Pojechałem do Oświęcimia, nie: *Oświęcima), a także Radom i Okocim.

Twardotematowo odmienia się Kraków. Poprawnie jest zatem, gdy celownik przyjmie formę Krakowowi (nie: *Krakowiowi). Taka deklinacja tyczy się zresztą większości rzeczowników o zakończeniu ­-ew, -ów (por. Sochaczew, Tczew, Pleszew, Łuków, Ostrów Wielkopolski i in.).

Warto jednak zaznaczyć, że jeżeli nazwę Kraków poprzedza przyimek ku, dopuszcza się oboczność formy celownika. Można wówczas powiedzieć, że zmierzamy ku Krakowowi, jak i ku Krakowu, przy czym w pozostałych wypadakch (wtedy, kiedy nie ma przyimka ku) obowiązuje nas wyłącznie forma Krakowowi (nie: *Prezydent dziękował całemu Krakowu, ale: Prezydent dziękował całemu Krakowowi).

Na koniec warto porównać, jak zachowują się wszystkie przypadki poszczególnych nazw miękkotematowych i twardotematowych. Za przykład niech posłużą przywoływane już dziś niejednokrotnie Kraków oraz Wrocław:




uwagi
M.
Kraków
Wrocław

D.
Krakowa
Wrocławia

C.
Krakowowi
Wrocławiowi
ale: ku Krakowowi//ku Krakowu
B.
Kraków
Wrocław

N.
Krakowem
Wrocławiem

Ms.
Krakowie
Wrocławiu

W.
Krakowie! 
Wrocławiu!