Który mamy rok?

Za kilkanaście godzin rozpoczniemy Nowy Rok, i chciałbym, byście się zastanowili, który to będzie rok. Zapis liczbowy potrafi wskazać każdy – 2014, a co z wymową lub zapisem słownym? Czy przywitamy rok dwutysięczny czternasty? Czy będzie to rok dwa tysiące czternasty?

Drodzy Państwo, mamy rok dwa tysiące trzynasty, a niebawem zagości w kalendarzach dwa tysiące czternasty i tylko te formy są poprawne. W liczebnikach porządkowych odmieniamy wyłącznie jedności i dziesiątki, zaś setki i tysiące pozostają nieodmienne, dlatego powiemy: dwa tysiące ósmy, dwa tysiące dwudziesty szósty, dwa tysiące pięćdziesiąty pierwszy, trzy tysiące sto czterdziesty drugi itd. Teraz spróbujmy jeden z powyższych przykładów odmienić tak, jak niektórzy to robią z liczbą 2014, gdzie tysiące są odmieniane, zwróćmy uwagę: trzytysięczny sto (setny?) czterdziesty drugi. Brzmi kosmicznie, prawda?

Cofnijmy się też o sto lat. Jak nazwiemy rok, w którym rozpoczęła się I wojna światowa? W roku tysięcznym dziewięćsetnym czternastym wzorem roku dwutysięcznego czternastego? Oczywiście, że nie! Usłyszymy, że I wojna światowa rozpoczęła się w roku tysiąc dziewięćset czternastym, a więc nie ma innej możliwości i tylko rok dwa tysiące czternasty, do którego rozpoczęcia pozostało ok. 13 godzin, jest formą poprawną. Zatem tylko dwa tysiące trzynasty, czternasty, piętnasty, …, sześćdziesiąty siódmy itd.

Korzystając z okazji, nie omieszkam nie złożyć Wam noworocznych życzeń. Szanowni Czytelnicy, statystyka jest bezlitosna – niewielu Was mam, ale stale utrzymujący się wynik (i to na względnie zadowalającym mnie poziomie) odwiedzin pozwala domniemywać, że choć widownia nieliczna, to przede wszystkim wierna. Dziękuję, że byliście ze mną przez te pół roku. Mam nadzieję, że kolejne półrocze przed nami, że również w roku dwa tysiące czternastym będziecie tu zaglądać i tego życzę sobie na ten kolejny rok. Wam z kolei samych najwspanialszych dni, wszelkiej pomyślności, aby Wasze marzenia i plany przeznaczone na ten rok się ziściły i abyście potrafili być względem siebie życzliwi, uprzejmi i pomocni. Z całego serca składam życzenia wszystkiego dobrego! Do siego roku!

Pospieszny czy pośpieszny?

Możemy powiedzieć i tak, i tak. Obie formy (ta z artykułowaną spółgłoską twardą szczelinową s oraz ta ze spółgłoską miękką ś) są poprawne i równoprawne. Tak więc pociąg może być pośpieszny albo pospieszny (choć dziś takich pociągów w Polsce praktycznie nie ma, w oficjalnych komunikatach są to bowiem pociągi kategorii TLK czy inne).

My sami możemy się śpieszyć albo spieszyć, ale – i to niezwykle ważna informacja – istnieje tylko rzeczownik pośpiech. Pospiechu w języku polskim nie ma. A więc pośpieszny lub pospieszny, spieszyć się albo śpieszyć się, ale już tylko pośpiech!

Cechy różnicujące liczebniki zbiorowe, jak „oboje”, „obaj” itd.

Wyobraźmy sobie dwóch dżentelmenów. Niech to będzie na przykład Krystian i Piotr. Często w takich wypadkach można usłyszeć, przykładowo: Krystian i Piotr nie zjedli całego obiadu. Oboje bowiem nie lubią brukselki. Fatalny błąd w drugim zdaniu. Nie oboje, tylko OBAJ!

Oboje albo obydwoje (dopuszczalne są OBIE formy) to liczebnik zbiorowy, co zostało już nadmienione w temacie, którego równowartość stanowi cyfra dwa. I ten początek można podpiąć także pod siostrzane liczebniki obie oraz obaj. Między tymi trzema formami zachodzą pewne, bardzo istotne, różnice.

Liczebnika obie (albo obydwie) używamy wtedy, gdy mamy dwie panie i z tym kłopotów mamy najmniej. Przykładowe zdanie: Kasia i Basia nie zjadły obiadu. OBIE bowiem nie lubią brukselki. Z liczebnikiem obaj (albo obydwaj) również nie powinno być problemu, praktyka jednak pokazuje, że tak do końca nie jest. Używamy go wyłącznie wtedy, gdy mamy parę mężczyzn (przeczytaj raz jeszcze pierwszy akapit). Natomiast oboje (albo obydwoje) należy zastosować tylko wtedy, gdy mamy do czynienia z parą różnej płci, czyli z kobietą i mężczyzną, ewentualnie, jeśli podmiotami w zdaniu są dzieci, np. Zosia i Franek nie zjedli obiadu, OBOJE (OBYDWOJE) bowiem nie lubią brukselki.

Bardzo często mylimy oboje z formą obaj, stąd błędnie formułowane są nasze zdania. Mam nadzieję, że od teraz tego typu błędy nie będą się pojawiać. Na koniec jeszcze tabela podsumowująca, z pomocą której przyswojenie wiedzy powinno być łatwiejsze:

OBIE (OBYDWIE)	K + K
OBAJ (OBYDWAJ)	M +M
OBOJE (OBYDWOJE)	M + K, DZIECI

Świąteczne rozważania młodego polonisty

W wigilijny poranek pragnę zwrócić Państwa uwagę na pisownię związaną ze zbliżającymi się świętami. No właśnie, świętami czy Świętami? Wigilia czy wigilia? Rozwiązania tych językowych zagadek podejmuję się poniżej.

Ponieważ Wigilia jest chronologicznie pierwsza, od niej zaczniemy rozważania. Obie formy, tzn. pisane małą oraz wielką literą, są poprawne, ale obie niosą z sobą inne znaczenia. Wigilia (pisana wielką literą) odnosi się wyłącznie do dnia, który poprzedza Boże Narodzenie, a więc 24 grudnia. Z kolei jeśli mamy na myśli kolację wigilijną albo dzień poprzedzający inny ważny dzień, użyjemy zapisu rozpoczynającego się od małej litery, tzn. wigilia.

A co ze świętami Bożego Narodzenia? Na ogół święta należałoby napisać małą literą. Życzenia świąteczne powinny więc rozpoczynać się raczej tak: Z okazji świąt Bożego Narodzenia.... Zwyczajowo jednak częściej piszemy: Święta Bożego Narodzenia, stąd w życzeniach nierzadko pojawia się wpis: Z okazji Świąt Bożego Narodzenia... Czy można uznać go za poprawny, czy raczej należałoby piętnować tego typu pisownię? Uznajemy, Mili Państwo, choć jednak wolałbym pisownię z małą literą w rzeczowniku święta. Już jakiś czas temu pisałem o tym, że ze względów uczuciowych możemy używać wielkich liter (zobacz wpis). Ale już z kolei w zdaniu: Na święta Bożego Narodzenia jedziemy w góry, jak widać, rzeczownik święta zapisujemy tylko małą literą.

Na koniec zwracam się do Was z życzeniami. Tak więc, Drodzy Czytelnicy, z okazji świąt Bożego Narodzenia, pragnę złożyć Wam najserdeczniejsze życzenia radości, ciepła i spokoju. Aby skłoniły do refleksji nad tym, co za nami, oraz dały wiarę i nadzieję dla tego, co przed. Wszystkiego Dobrego!

Chłopaki wyjechali czy wyjechały?

Wiele osób odpowie na zadane wyżej pytanie chyba raczej wyjechali, prawda? A tymczasem okazuje się, że nie jest to poprawna konstrukcja składniowa. Jeśli wyjechali, to poprawnie owo zdanie powinno brzmieć: Chłopcy wyjechali albo Chłopacy wyjechali. Z kolei zdanie z chłopakami powinno przybrać formę: Chłopaki wyjechały.

Rzeczownik chłopaki jest tzw. nieosobową formą rzeczownika osobowego chłopiec, przy którym orzeczenie musi przybrać formę z końcówką –y, czyli na przykład powiedziały. Tak jest też w wypadku innych podobnych rzeczowników, przykładowo Polacy przyjechali, ale Polaki przyjechały.

Całość umotywowana jest historią, jednak nie będę się na ten temat rozwodzić, ponieważ i tak Państwo nie zapamiętają tego, o czym bym napisał, a nie ma to dla Was jakoś specjalnie wielkiego znaczenia. Po prostu należy zapamiętać, że chłopacy przyjechali, napisali, pobiegli itd., ale chłopaki przyjechały, napisały, pobiegły itd.

Profesorzy czy profesorowie, bohaterzy czy bohaterowie i inne tego typu dylematy

Jest wiele wyrazów w języku polskim, które mają dwie formy i obie są dopuszczalne. Tak jest w wypadku wyrazów, o których piszę wyżej. Możemy powiedzieć profesorowie, ale także profesorzy są formą poprawną, z tym że jednak rzeczownika profesorowie zaleca się bardziej do używania, kiedy chcemy wyrazić szacunek dla osób, których tytułujemy w ten sposób.

Jakiś czas temu koleżance sprawił problem rzeczownik bohaterzy, który usłyszała bodaj w jednej z reklam. Wydał jej się nienaturalny (w przeciwieństwie do rzeczownika bohaterowie), a tymczasem okazuje się, że zarówno bohaterzy, jak i bohaterowie są poprawną formą. Podobnie jak w wypadku wielu innych rzeczowników w liczbie mnogiej, np. psycholodzy i psychologowie, inżynierzy  i inżynierowie.

Nowy rozkład jazdy pociągów

Uwaga, Mili Państwo! Już od jutra zmienia się rozkład jazdy pociągów. Tym wszystkim, którzy na co dzień podróżują koleją, radzę raczej zapoznać się z nowymi rozkładami, potem możecie bowiem być niemile rozczarowani. Blog nie spełnia jednak funkcji informatora kolejowego. Wolę raczej, aby temu wydarzeniu przyjrzeć się z perspektywy językowej.

Ponieważ temat dotyczący kolei jest mi po części bliski (częste dojazdy na trasie Zbąszynek-Zielona Góra oraz sentyment do starego już, mocno zwietrzałego zainteresowania), od jakiegoś czasu bacznie przyglądam się rozkładowi umieszczanemu na stronach internetowych. Przeglądając owe strony, doszedłem do smutnego bądź co bądź wniosku, iż w nie każdej kolejowej spółce znają się na datach.

I tak do internetowej wyszukiwarki połączeń (zobacz) nie mam zastrzeżeń w tym kontekście, o którym będę pisał niżej. Przyjęto tu, że daty kursowania pociągów oznacza się skrótami utworzonymi od nazw miesięcy. Przykładowo pociąg TLK Bachus rel. Gdynia Główna – Zielona Góra kursuje w terminie od 15. Gru 2013 do 7. Mar 2014 Pn - Pt, Nd; oprócz 24., 25., 31. Gru 2013. W tejże wyszukiwarce może ewentualnie szczypać w oczy fakt, że skrót od grudnia kończy się na samogłoskę. Sytuacja taka ma miejsce także w wypadku na przykład kwietnia (Kwi) oraz czerwca (Cze).

Gdzie w szczególności nie znają się na datach? W Kolejach Wielkopolskich (zobacz). Porównajmy te daty z tymi umieszczonymi na stronie internetowej Przewozów Regionalnych (tu na przykładzie starego rozkładu), tablicach stacyjnych dostępnych na stronie Polskich Linii Kolejowych (kliknij) lub z rozkładami spółki PKP Intercity (tutaj). Czym się różni przykładowy zapis 15.XII.2013 od 15 XII 2013? Tym, że w jednym między cyfrą rzymską a arabską postawiono kropkę, a w drugim nie. Która forma jest poprawna? Ta w wydaniu PR, PLK oraz PIC. Kropek w zapisywaniu dat, gdzie miesiąc oznaczamy cyfrą rzymską, nie stawiamy. Dlatego te rozkłady na stronach KW należałoby raczej poprawić. Kropki stawia się tylko wówczas, gdy zarówno dzień, miesiąc, jak i rok oznaczamy cyframi arabskimi, np. 15.12.2013.

Problematyczne czasowniki z wygłosowym „-nąć”

Niejeden z nas zatrzymuje się, przede wszystkim w wypowiedziach spontanicznych, gdy przychodzi nam odmienić jakiś czasownik zakończony na -nąć. Nie zawsze okazuje się to tak proste i oczywiste. Wybranym czasownikom tego typu dziś się przyjrzymy.

Weźmy na przykład czasownik zniknąć. W czasie przeszłym powiemy znikł czy zniknął? A czas przeszły od czasownika wybuchnąć brzmi wybuchł czy wybuchnął? Akurat w obu wypadkach zarówno pierwsza, jak i druga forma jest poprawna. Jest to charakterystyczna cecha czasowników zakończonych na -nąć, że mają nierzadko wariantywne formy czasu przeszłego, nie jest to jednak reguła stała.

Tak jak można mówić wybuchł i wybuchnął, znikł i zniknął, tak znajdziemy takie czasowniki, które mimo podobieństwa mają tylko jedną poprawną formę. Może też być tak, że dla rodzaju męskiego istnieją dwie formy poprawne (tzw. oboczności), ale w rodzaju żeńskim mamy tylko jedną poprawną możliwość. Przykładowo marznąć. Poprawna forma to marzł, ale dopuszcza się również formę marznął, podczas gdy poprawny żeński odpowiednik tego czasownika w czasie przeszłym to wyłącznie marzła (nie: marznęła). Podobnie rzecz się ma z czasownikiem wyniknąć. Formy męskie wynikł oraz wyniknął są poprawne, ale dla rodzaju żeńskiego dopuszczalna jest tylko forma wynikła (warto zapamiętać, bo akurat wyniknęła słyszy się bardzo często, a jest to niepoprawne)!

Chyba nie ma innej rady, jak sięgać po słownik w wątpliwych czasownikach. Nauczenie się wszystkich tego typu form byłoby bowiem niezwykle trudne. Można również zastępować problematyczne czasowniki synonimami.

Pokojów czy pokoi?

I tak, i tak, Mili Państwo. Uważam jednak, że nie można poprzestać na tej odpowiedzi. Należy opowiedzieć o tym nieco więcej.

Dziś nie tylko skupimy się na pokojach, zagadnienie bowiem ich dotyczące poszerzymy. Przede wszystkim ustalmy, czego dokładnie dotyczy dzisiejszy wpis. Rzecz rozbija się o dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników męskich zakończonych w temacie literą j, na przykład wspominane już pokoje, ale także naboje, napoje, lokaje. Wszystkie wymienione rzeczowniki liczby mnogiej, jak wiele innych, gdzie temat zakończony jest literą jot, mają w dopełniaczu wariantywne końcówki -i lub -ów. Stąd możemy mówić: pokoi, naboi, napoi, lokai albo: pokojów, nabojów, napojów, lokajów. Niektóre formy mogą się wydawać, że są używane częściej, inne rzadziej; najważniejsze jednak, że jedne i drugie są poprawne.

Żeby nie było tak łatwo i przyjemnie, omawiana reguła, jakoby rzeczowniki liczby mnogiej, których temat kończy się literą j, w dopełniaczu miały dwie dopuszczalne końcówki, nie znajdzie zastosowania we wszystkich tego typu rzeczownikach. Są, i bynajmniej nie nieliczne, wyjątki, w których dopuszczalną końcówką jest wyłącznie końcówka -ów. Oto przykłady: zbójów, klejów, dziejów, krajów. Moja rada? Jeśli nie wiesz, czy dany rzeczownik może przyjmować obie końcówki, użyj końcówki -ów. 

Od „obejścia pokoju” do strony biernej

Koleżanka na co dzień pracująca w hotelu zadała mi niebanalne pytanie. Otóż jednym z jej obowiązków jest obejście pokoi/pokojów (obie formy są poprawne), jednak zastanawiała się, jak powiedzieć koleżance, która ją zmieniała, używając strony biernej, że do tego czy tamtego pokoju z tego czy innego powodu nie zaglądała. No właśnie, zastanówmy się.

Gdy musimy przejrzeć dokumenty, a tego nie zrobimy, powiemy: Dokumentacja nie została przejrzana. Jeśli musimy posprzątać kuchnię, powiemy: Kuchnia nie została posprzątana. Dlaczego więc trudno jest nam utworzyć stronę bierną od czasownika obejść? Co tam trudno! Nie oszukujmy się, nie jesteśmy w stanie tego zrobić! Trzeba zapamiętać, iż czasownik obejść jest czasownikiem dokonanym, od którego nie możemy utworzyć strony biernej, stąd zrozumiała niemożność wypowiedzenia danego słowa przez moją koleżankę.

Jakaż więc rada? Możemy zbudować stronę bierną od niedokonanego czasownika obchodzić i wówczas powiedzieć: Pokoje nie zostały obchodzone. Pod względem strukturalnym, jak i semantycznym nie mamy żadnych uwag co do poprawności wyżej podanego zdania. Jeśli jednak ktoś odczuwa awersję do wskazanej formy, może poszukać jakiegoś słowa będącego synonimem lub też najprościej, stosować stronę czynną, np. (1) Nie zajrzałam do pokoju. (2) Nie obeszłam pokoju (tego i tego).

Znowu, znów i znowuż

Które z podanych przeze mnie form – znowu, znów, znowuż – są poprawne? Wszystkie trzy formy znaczą ‘po raz kolejny’, więc wszystkie powyższe konstrukcje są poprawne, choć z jedną drobną uwagą.

Dwie pierwsze formy, czyli znowu oraz znów są równoprawne i można ich używać zamiennie, np. (1) Znowu/znów nie pojechałem na zajęcia. (2) Znów/znowu się spóźniłem. Jeśli idzie o trzecią postać (znowuż), to gdy się uprzemy, również uznamy ją jako równoprawną formę: (1) Znowuż nie pojechałem na zajęcia. (2) Znowuż się spóźniłem. Przestrzegam jednak przed częstym użyciem trzeciej formy, bowiem – choć jest poprawna – uznaje się ją raczej za potoczną. W języku oficjalnym proponuję używania wyłącznie znów oraz znowu.