„Swoją drogą” – z przecinkiem czy bez?

Czy po sformułowaniu swoją drogą, które zdarza nam się wkomponowywać w swoje wypowiedzi, umieszczamy przecinek? Sprawa nie jest jednoznaczna.

Wyrażenie swoją drogą bywa używane przez użytkowników polszczyzny, kiedy zdaniem nadawcy należy powiedzieć coś jeszcze o tym, o czym jest mowa. Pozwala to spojrzeć na to, co zostało powiedziane, z innego punktu widzenia (por. Słyszałem jej przemówienia. Swoją drogą, ładnie wyglądała.).

Interpunkcja związana z tym wyrażeniem – jak pokazuje praktyka – nie jest jednolita. Czasem wydziela się swoją drogą przecinkiem, a czasami nie. Jak być powinno? Sam opowiadam się za użyciem przecinka (bądź innych znaków interpunkcyjnych), gdyż w moim przeświadczeniu owo wyrażenie ma charakter wtrącenia, a te – zgodnie z zasadami interpunkcyjnymi – należy wydzielać przecinkami bądź myślnikami. Jak wolno mi jednak przypuszczać, brak przecinka nie jest rażącym błędem.

Problem z językami

Ciekawe pytanie wpłynęło niedawno od pani Doroty. Zapytała ona o poprawność zdania: „Kolegium naucza w pięciu językach”. Czy jest ono poprawne? Tak, ale zależy, co chce się powiedzieć.

Z kontekstu, który przytoczyła pani Dorota, wynika, że zdanie to mówi o tym, iż w kolegium można się uczyć pięciu języków obcych (do wyboru: angielski, niemiecki, francuski, hiszpański oraz włoski). W tym sensie zdanie to nie brzmi szczęśliwie, ponieważ sugeruje, że wykładane przedmioty, które oferuje szkoła, są nauczane w różnych językach. Należałoby więc napisać po prostu, że placówka oferuje możliwość uczenia się pięciu języków.

„Puenta” czy „pointa”?

Na lekcjach języka polskiego – jak wiemy – niemało się czyta (przynajmniej w teorii). Często staram się z uczniami doszukiwać swego rodzaju pouczenia wypływającego z omawianych utworów. Szukamy więc nierzadko puenty czy pointy? Która forma jest poprawna?

Puenta to wyraz o dwu znaczeniach. Oznacza ‘krótkie, często dowcipne, podsumowanie jakiejś wypowiedzi lub utworu literackiego’ albo ‘zakończenie jakiegoś procesu, działania lub jakiejś sprawy, które nadaje im szczególny sens’. Jest to rzeczownik francuskiej proweniencji.

W polszczyźnie omawiany dziś wyraz może być zapisywany na dwa sposoby – albo w wersji spolszczonej (puenta), albo z francuska (pointa). Obie wersje są poprawne. Niejednokrotnie mówiłem już, że jako polonista jestem miłośnikiem spolszczania wszystkiego, co spolszczyć się da, dlatego sam używam formy puenta.

Kilka słów o „gotowości”

Pan Bartłomiej ma pytanie dotyczące składni. Ściślej rzecz biorąc, zastanawia się on nad wyrazem gotowość. Czy musi się on łączyć z przyimkiem do (np. gotowość do czegoś)?

Rzeczownik gotowość może się łączyć z innym rzeczownikiem za pomocą przyimka do, ale nie musi. Można zatem mówić o gotowości do pracy albo o gotowości pracy. Polszczyzna dopuszcza obie te konstrukcje.

„Śmiali się” czy „śmieli się”?

Czy wiedzą Państwo, że czasownik śmiać się ma swoją oboczną formę męskoosobową w czasie przeszłym? Jeśli nie, to zachęcam do lektury najnowszych rozważań.

Możemy mówić, że oni się śmiali albo że oni się śmieli – obie te wersje są poprawne, o czym w Małym słowniku wyrazów kłopotliwych pisze Mirosław Bańko. Badacz twierdzi, że forma śmiali się ma „dłuższą tradycję w języku literackim”. Postać śmieli się coraz bardziej się upowszechnia (od XIX wieku), szczególnie zaś często można ją usłyszeć na terenie Mazowsza.

Warto również wspomnieć, że takie oboczne formy w czasie przeszłym ma więcej czasowników w języku polskim. Do rzeczonej grupy można zaliczyć np. siać (siali albo sieli), a także zwiać (zwiali bądź zwieli).

„Środek” w ujęciu poprawnej polszczyzny

Gdy chcemy powiedzieć, że coś znajduje się w środkowym punkcie czegoś, to piszemy, że znajduje się pośrodku czy po środku? Ten ortograficzny dylemat jest przedmiotem naszych kolejnych rozważań.

W tym konkretnym znaczeniu poprawna jest pierwsza forma – pośrodku. To bowiem dawne połączenie przyimkowe, które we współczesnej polszczyźnie traktuje się jako zrost.

Istnieje jednak sytuacja, w której po środku musi być zapisane oddzielnie. Sytuacja, o której mowa, wynika bezpośrednio z kontekstu, który najlepiej ilustrują poniższe przykłady:

• Po środku odurzającym chłopak osunął się na ziemię. (= chłopak osunął się na ziemię po zażyciu jakiejś środku, pewnej substancji);
• Pośrodku sali stało wielkie popiersie króla Kamila. (= popiersie króla Kamila stało w środkowym punkcie sali).

„Śmieci” czy „śmiecie” – która forma jest poprawna?

Wyrzucamy śmieci czy śmiecie? – zapytała niedawno moja uczennica. Dziś pytam o to Państwa. Zainteresowanych poprawną formą odsyłam do artykułu.

Okazuje się, że obie te mianownikowe wersje są poprawne. Możemy wyrzucać zarówno śmieci, jak i śmiecie. Ważne, abyśmy pamiętali o ich segregacji.

Przy okazji niniejszych rozważań wskażmy, że istnieje również w polszczyźnie przestarzały już wyraz liczby pojedynczej rodzaju nijakiego śmiecie, którym określa się bezużyteczne rzeczy (por. Sporo tego śmiecia zalęgło na strychu). W tym konkretnym znaczeniu nie występuje on w liczbie mnogiej.

Dziesięć złoty(ch)

Pan Jan w liście zwraca uwagę na to, że pogłębia się w polszczyźnie moda na – jak to ujął – „niechlujne mówienie”. Jako przykład podał sformułowanie, które zdaniem pana Jana nierzadko można usłyszeć w sklepach: [10 złoty], [20 złoty] itd. Czy nie brakuje tam na końcu dwuznaku ch?

W zapisie nie ma najmniejszych wątpliwości, że brak litery ch w powyższych przykładach to błąd. Nie inaczej jest z kwestią wymawianiową. Te połączenia trzeba wymawiać jako [dziesięć złotych], [dwadzieścia złotych]. I choć to wygłosowe [ch] (wygłosowe, tzn. na końcu) nie jest zbyt wyraziste, należy zadbać o to, aby choćby delikatnie dało się tę głoskę usłyszeć.

„Kupić za darmo”, „dostać (za) darmo”

Ostatnie rozważania poświęcone były sprzedaży, dziś skupimy się na zakupach. Czy można kupić coś za darmo? Usłyszałem tę konstrukcję niedawno w pociągu. Pora rozłożyć ją na czynniki pierwsze.

Sformułowanie kupić za darmo jest nielogiczne. Z definicji czasownika kupić wynika bowiem, że jest to nabywanie czegoś za pewną sumę pieniędzy. Za darmo stoi zatem w stosunku do tej definicji w pewnej sprzeczności. Jeżeli zatem nabędziemy coś, za co nie zapłacimy, możemy mówić o dostaniu za darmo bądź o dostaniu darmo, gdyż w tym wypadku poprawne są oba przytoczone wyrażenia.

Kilka słów na temat łączliwości składniowej rzeczownika „przetarg”

Czy można coś sprzedać na przetargu? Takie pytanie padło niedawno w mejlu od pani Doroty. Dziś kwestię tę rozważam na stronie.

Przetarg to – jak powszechnie wiadomo – ‘publiczna sprzedaż ruchomości lub nieruchomości, w której nabywcą zostaje osoba oferująca najwyższą cenę’, ‘konkurs ofert na wykonanie określonych robót i usług’, a także ‘spór, targowanie się o jakieś ustępstwa’. Jeśli chodzi o składniową łączliwość omawianego dziś wyrazu, do wyboru mamy dwie możliwości. Możemy powiedzieć, że coś zostało sprzedane w przetargu albo na / w drodze przetargu. Tym samym sformułowanie *sprzedać coś na przetargu uznaje się za niepoprawne.