piątek, 30 listopada 2018

O pisowni wyrazu Missisipi

Za sprawą najnowszych Językowych rozważań młodego polonisty wybierzemy się do Ameryki Północnej. Wszystko za sprawą rzeki Missisipi bądź stanu w USA, które – jak się okazuje – budzą niekiedy wątpliwości natury poprawnościowej.

Wątpliwość wynika z różnorodności zapisu. Inaczej bowiem pisze się nazwę tej najdłuższej rzeki regionu w j. angielskim, a inaczej w j. polskim. W oryginale jest to Mississippi, u nas z kolei Missisipi (tylko pierwsze litery s są podwojone). Warto mieć to na uwadze.

niedziela, 25 listopada 2018

Czym się różni przymiotnik „ruski” od „rosyjskiego”?

Ruski i rosyjski tylko pozornie są do siebie podobne. Różnicuje je znaczenie i pochodzenie.

Ruski jest przymiotnikiem od nazwy Ruś. Nazwa ta pierwotnie, stosowana do XVI wieku, odnosiła się do wszystkich terenów zamieszkiwanych przez Rusów (współcześnie podzielone na Rosjan, Ukraińców i Białorusinów). W XVI powstała nazwa Rosja (zdaniem pomysłodawców tego rzeczownika brzmiała ona bardziej po grecku, a wtedy kraj rosyjski kreowany był na wzór bizantyjski). Od tego momentu Rusią nazywano tereny ukraińsko-białoruskie.

Rosjanie wprowadzili przymiotnik rosyjski i chociaż po pewnym czasie wrócili do przymiotnika ruski, u nas pozostał przymiotnik rosyjski. Ruski we współczesnej polszczyźnie odnosi się tylko do historycznych terenów Ukrainy i Białorusi (tj. Rusi). W odniesieniu do kraju rosyjskiego ma zabarwienie potoczne.

czwartek, 22 listopada 2018

„Nowela” a „nowelizacja”

Słuchacz radiowej Trójki zaprotestował niedawno przed nazywaniem nowelą ustawy, która zmienia przepisy innej. Jego zdaniem w tym wypadku należałoby używać wyrazu nowelizacja. Nowela to bowiem krótki utwór literacki. Czy rzeczywiście uzasadnienie tego stanowiska jest poprawne?

Jak się okazuje, nowela to wyraz wieloznaczny. Rzeczywiście tym rzeczownikiem określamy ‘krótki utwór beletrystyczny pisany prozą, o prostej, zwięzłej fabule’ [od wł. novella, czyli ‘nowość’]. Wyraz ten jednak oznacza jeszcze właśnie ‘ustawę, która częściowo zmienia lub uzupełnia obowiązującą ustawę’ i stanowi synonim dla wyrazu nowelizacja. Co ciekawe, to drugie znaczenie, które swój źródłosłów odnajduje w łacinie [zob.  novellae (constitutiones, leges) ‘nowe (statuty, prawa)’ od novellus ‘nowy; młody; świeży’ z novus ‘nowy’] jest starsze od pierwszej przytoczonej tu definicji.

sobota, 17 listopada 2018

Jako pierwszy…

Sformułowanie jako pierwszy bywa czasami krytykowane. Nie zawsze jednak owa krytyka jest uzasadniona, o czym piszę w najnowszych rozważaniach.

Krytyce poddawane są zdania typu: Jaś przybył do pracy jako pierwszy. Zdaniem wielu można by pominąć tu spójnik jako (Jaś przybył do pracy pierwszy). Jest to słuszne, warto jednak wiedzieć, że nie zawsze jest możliwe, a nawet korzystne. Dla przykładu wskażmy zdanie: Jaś przybył do pracy jako pierwszy z pracowników. Tutaj – jak widać – nie można pominąć owego spójnika.

poniedziałek, 12 listopada 2018

„Nie za długo” czy „niezadługo”?

Jak piszemy sformułowanie niezadługo / nie za długo? Razem czy osobno? Takie pytanie wpłynęło niedawno od pani Julii, dziś odpowiedź wpływa na stronę. Oba zapisy są poprawne, ale każdy znaczy co innego.

Niezadługo (pisane łącznie) oznacza ‘wkrótce’ (por. Niezadługo będziemy na miejscu albo Za niedługo będziemy na miejscu). Nie za długo znaczy ‘niezbyt długo’, np. Poczekaj chwilę. – Byle nie za długo.

piątek, 9 listopada 2018

„Jerzyk” i „jeżyk”

Jerzyk i jeżyk to wyrazy różniące się ortograficznym zapisem. Mają one także inne znaczenie, choć oba nazywają zwierzęta.

Jerzyk to ptak podobny do jaskółki. Ma smukłą budowę i długie, wąskie skrzydła. Jeżyk natomiast to mały jeż.

Jerzyki zwyczajne (źródło: Wikipedia)

wtorek, 6 listopada 2018

Kilka uwag o „dystansowaniu się”

Choć czasownik dystansować się stanowi jedną rodzinę wyrazów z rzeczownikiem dystans, ma inną łączliwość składniową od omawianego wyrazu.

Dystans można mieć do kogoś lub czegoś (także wobec kogoś lub czegoś albo w stosunku do kogoś lub czegoś), np. dystans do (w stosunku do albo wobec) samego siebie, ludzi, tego, co się stało itp. W wypadku tego rzeczownika mamy zatem trzy składniowe możliwości.

Inaczej rzecz ma się z czasownikiem dystansować się. Tutaj bowiem możemy mówić wyłącznie o dystansowaniu się wobec kogoś lub czego albo od kogoś lub czegoś, por. Dystansuje się wobec swoich uczniów lub Dystansuje się od swoich uczniów. Forma *dystansować się do kogoś lub czegoś (skonstruowana na zasadzie analogii wobec dystansu do) jest niepoprawna.

piątek, 2 listopada 2018

Myślnik a łącznik

Myślnik i łącznik to nie to samo. O tym, co je różnicuje, można przeczytać w najnowszych rozważaniach.

Myślnik („”), który nazywamy również pauzą, jest znakiem interpunkcyjnym, natomiast łącznik („-”), inaczej dywiz, jest znakiem graficznym. W druku zatem powyższe znaki powinny różnicować, jak widać, wielkość, ale przede wszystkim użycie. Trzeba pamiętać, że łącznik powinien być dosunięty do słów, które łączy (por. południowo-zachodni), myślnik z kolei nie (Nowy Jork oto przykład amerykańskiej metropolii).

Warto również pamiętać, że w polszczyźnie wyróżnić możemy także trzeci znak, mianowicie półpauzę („–”). Ma pośrednią długość pomiędzy łącznikiem a pauzą i zastępuje niekiedy (wręcz bardzo często) myślnik, gdy ten wydaje się za długi.